Γενικές οικονομικές αρχές των ιδιωτικοποιήσεων

Το ζήτημα των ιδιωτικοποιήσεων έχει προκαλέσει διαχρονικά έντονες ιδεολογικοπολιτικές αντιπαραθέσεις. Τους τελευταίους μήνες οι συζητήσεις για το ενδεχόμενο ιδιωτικοποίησης δημοσίων επιχειρήσεων βρίσκεται ψηλά στην πολιτική ατζέντα λόγω της ανάγκης εξεύρεσης χρηματικών πόρων ώστε το δημόσιο χρέος της Κύπρου να καταστεί διαχειρίσιμο. Το άρθρο αυτό επιχειρεί να διαφωτίσει τις γενικές οικονομικές αρχές που διέπουν τις ιδιωτικοποιήσεις. Συγκεκριμένα, επικεντρώνεται στην επίδραση που έχει η αλλαγή στην ιδιοκτησιακή δομή μίας δημόσιας επιχείρησης πάνω στην ανταγωνιστική της συμπεριφορά.

Η διαδικασία ιδιωτικοποίησης μίας δημόσιας επιχείρησης αναδεικνύει μία θεμελιώδη διαφορά μεταξύ ιδιωτικής και δημόσιας επιχείρησης: την απόκλιση στόχων και επιδιώξεων. Μια ιδιωτική επιχείρηση επιδιώκει τη μεγιστοποίηση του κέρδους ενώ μια δημόσια επιχείρηση αποβλέπει (τουλάχιστον θεωρητικά) στην προαγωγή της κοινωνικής ευημερίας. Κατά συνέπεια, τυχόν διαφοροποίηση στη μετοχική σύνθεση μιας δημόσιας επιχείρησης μέσω ιδιωτικοποίησης θα συνεπάγεται αλλαγή στη δομή κινήτρων της. Η αλλαγή αυτή μπορεί να εκδηλωθεί με διάφορους τρόπους, π.χ. συρρίκνωση της παραγωγής, αύξηση τιμών, και υποβάθμιση της ποιότητας των προϊόντων/υπηρεσιών, ώστε να εξοικονομηθεί κόστος και να βελτιωθεί η κερδοφορία. 

Θα πρέπει να υπογραμμιστεί ότι το εύρος μεταβολής στη συμπεριφορά της ιδιωτικοποιημένης επιχείρησης συναρτάται άμεσα με την ένταση του ανταγωνισμού στην αγορά. Εάν ο ανταγωνισμός είναι αποτελεσματικός, τότε δεν αναμένεται να υπάρχει σημαντική δυσμενής επίδραση στην συμπεριφορά της ιδιωτικοποιημένης επιχείρησης. Αντιθέτως, η διαφοροποίηση στη μετοχική σύνθεση της είναι δυνατόν να έχει ευεργετικά αποτελέσματα, καθότι οι αποφάσεις θα λαμβάνονται στα πλαίσια της αγοράς, με γνώμονα τις προτιμήσεις των καταναλωτών και όχι μέσω της πολιτικής διαδικασίας. Από την άλλη, εάν η ανταγωνιστική πίεση είναι εξασθενισμένη, τότε η ιδιωτικοποίηση ενδεχομένως να έχει ουσιαστική αρνητική επίπτωση στην συμπεριφορά της επιχείρησης και την επίδοση της αγοράς γενικότερα. Για παράδειγμα, η ιδιωτικοποιημένη επιχείρηση μπορεί να επιδιώξει να καταστρατηγήσει τους κανόνες του υγιούς ανταγωνισμού μέσω της εκμετάλλευσης των καταναλωτών ή/και τον αποκλεισμό των ανταγωνιστών της (πραγματικών και δυνητικών). Η επιτυχία τέτοιων συμπεριφορών εξαρτάται από την αποτελεσματικότητα διαφόρων ανεξάρτητων αρχών του κράτους που ρυθμίζουν ή ελέγχουν τη συμπεριφορά επιχειρήσεων με σημαντική ισχύ στην αγορά (π.χ. Ρυθμιστική Αρχή Ενέργειας, Ρυθμιστή Τηλεπικοινωνιών, Επιτροπή Προστασίας του Ανταγωνισμού). Όσο πιο αποτελεσματική είναι η ρύθμιση ή ο έλεγχος, τόσο πιο περιορισμένη θα είναι η πιθανότητα παραβίασης των κανόνων του υγιούς ανταγωνισμού.

Πιο πάνω υπαινίχθηκε ότι οι αποφάσεις σε μία δημόσια επιχείρηση λαμβάνονται με γνώμονα τη μεγιστοποίηση της κοινωνικής ευημερίας. Ωστόσο, συνήθως υπάρχουν και άλλες επιδιώξεις. Για παράδειγμα, οι πολιτικοί προϊστάμενοι των δημοσίων επιχειρήσεων επιδιώκουν την εκλογική επιτυχία αναπτύσσοντας πελατειακές σχέσεις με τους ψηφοφόρους (π.χ. μη αξιοκρατικές προσλήψεις και προαγωγές, πλεονάζον προσωπικό). Επιπρόσθετα, οι διοικήσεις και τα διευθυντικά στελέχη των δημοσίων επιχειρήσεων συχνά αποβλέπουν στην ικανοποίηση προσωπικών επιδιώξεων (π.χ. μονιμότητα, επιρροή, κύρος). Πρόκειται για μια κλασσική περίπτωση του προβλήματος αντιπροσώπευσης (principal-agent problem), όπου ο εντολοδόχος (δημόσιος αξιωματούχος) αδυνατεί να εκτελέσει την επιθυμία του εντολέα του (πολίτες/φορολογούμενοι).

Λαμβάνοντας υπόψη τα πιο πάνω, η ιδιωτικοποίηση είναι δυνατό να επενεργήσει θετικά στην παραγωγική αποδοτικότητα της επιχείρησης μέσω π.χ. της ενίσχυσης των δυνατοτήτων παρακολούθησης και ελέγχου των διευθυντικών στελεχών, του εκσυγχρονισμού των οργανωτικών δομών και λειτουργιών των συστημάτων διοίκησης, της καλύτερης αξιοποίησης του ανθρωπίνου δυναμικού και της δημιουργίας κινήτρων αποδοτικότητας. Η πραγμάτωση των ευεργετικών αυτών αποτελεσμάτων είναι εντονότερη όταν η ιδιωτικοποίηση ενισχύει ή διευκολύνει την ανάπτυξη του ανταγωνισμού στην αγορά. Όπως είναι γνωστό, μία από τις πολυσχιδείς ιδιότητες των ανταγωνιστικών δυνάμεων είναι ότι αποκαλύπτουν χρήσιμες πληροφορίες σε σχέση με το κόστος παραγωγής των επιχειρήσεων. Σε ένα περιβάλλον με ατελή και ασυμμετρική πληροφόρηση οι εν λόγω πληροφορίες μπορεί να διευκολύνουν τη σύγκριση της αποδοτικότητας και των επιδόσεων των ανταγωνιζομένων επιχειρήσεων. Η καλύτερη σύγκριση αφενός θα βελτιώσει τα κίνητρα για τον περιορισμό της διοικητικής πλαδαρότητας (managerial slack) και αφετέρου θα επιτρέψει την αποτελεσματικότερη ρύθμιση των αγορών από τις ρυθμιστικές αρχές (yardstick competition).

Προηγουμένως αναφερθήκαμε στα οφέλη που μπορεί να προκύψουν για την αγορά στην οποία λαμβάνει χώρα η ιδιωτικοποίηση. Ωστόσο, τα οφέλη της ιδιωτικοποίησης δεν περιορίζονται αποκλειστικά στην βελτίωση της ανταγωνιστικότητας μίας συγκεκριμένης αγοράς. Μία ιδιωτικοποίηση είναι δυνατό να έχει έμμεσα πολλαπλασιαστικά οφέλη για την οικονομία (π.χ. αύξηση φορολογικών εσόδων, νέες θέσεις εργασίας) μέσω αποτελεσμάτων διάχυσης (spillover effects). Η έκταση των πολλαπλασιαστικών επιδράσεων είναι συνάρτηση διαφόρων παραγόντων όπως π.χ. της διασύνδεσης της ιδιωτικοποιημένης επιχείρησης με άλλους κλάδους της οικονομίας και του μεγέθους της βελτίωσης στην ανταγωνιστικότητας της ιδιωτικοποιημένης επιχείρησης. 

Καταληκτικά, θα πρέπει να σημειωθεί ότι το ζήτημα των ιδιωτικοποιήσεων είναι σύνθετο και πολυδιάστατο. Αυτοί που υπερτονίζουν ότι η ιδιωτικοποίηση συνεπάγεται απώλεια εσόδων από μερίσματα για το κράτος δεν θα πρέπει να αγνοούν ή να υποτιμούν το όφελος από τη βελτίωση της ανταγωνιστικότητας της ιδιωτικοποιημένης επιχείρησης και τα έμμεσα πολλαπλασιαστικά οφέλη που μπορεί να προκύψουν για το σύνολο της οικονομίας. Η αλλαγή στην ιδιοκτησία δεν πρέπει, ωστόσο, να αποτελεί πανάκεια. Είναι απαραίτητο η ιδιωτικοποίηση να συνοδεύεται από μια διαδικασία μετασχηματισμού και αναδιάρθρωσης της ιδιωτικοποιημένης επιχείρησης, άρσης των εμποδίων εισόδου στην αγορά, και ανάπτυξης του ανταγωνισμού. Εάν οι διαδικασίες ιδιωτικοποίησης δεν συνδυαστούν από τις απαραίτητες διαρθρωτικές και θεσμικές αλλαγές, τότε δεν θα αποδώσουν τα αναμενόμενα. 

(Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα "O Φιλελεύθερος" της Κυριακής στις 17-3-2013)

Οι διανεμητικές επιδράσεις των ιδιωτικοποιήσεων

Η θέση ότι η αλλαγή στην ιδιοκτησία μιας δημόσιας επιχείρησης συνεπάγεται μεταβίβαση κοινωνικού πλούτου από τους πολίτες του κράτους, και ιδιαίτερα τους φορολογούμενους, προς τους νέους ιδιοκτήτες συνιστά το σημείο αφετηρίας της ανάλυσης των διανεμητικών επιδράσεων των ιδιωτικοποιήσεων. Πριν προχωρήσουμε θα ήταν χρήσιμο να γίνει διάκριση μεταξύ των άμεσων και έμμεσων διανεμητικών επιδράσεων των ιδιωτικοποιήσεων. Οι άμεσες επιδράσεις αναφέρονται στις επιδράσεις που επηρεάζουν άμεσα την ευημερία διαφόρων κοινωνικών ομάδων (π.χ. φορολογουμένων, ιδιωτών επενδυτών) λόγω αλλαγής του ιδιοκτησιακού καθεστώτος. Οι έμμεσες επιδράσεις αναφέρονται σε αυτές που επηρεάζουν έμμεσα την ευημερία διαφόρων κοινωνικών ομάδων (π.χ. υπάλληλοι, καταναλωτές), μέσω της επίδρασης που έχει η αλλαγή στο ιδιοκτησιακό καθεστώς πάνω στους μισθούς και τα ωφελήματα των υπαλλήλων, στις τιμές και την ποιότητα των προϊόντων και υπηρεσιών που προσφέρονται από την ιδιωτικοποιημένη επιχείρηση, την ένταση της διοικητικής αδράνειας, τα εμπόδια εισόδου στην αγορά και την αποτελεσματικότητα της ρυθμιστικής παρέμβασης του κράτους. 

Η πιο άμεση διανεμητική επίδραση της ιδιωτικοποίησης αφορά την τιμή πώλησης των περιουσιακών στοιχείων της δημόσιας επιχείρησης προς τους ιδιώτες επενδυτές. Πώληση σε τιμή χαμηλότερη από την πραγματική αγοραία αξία συνεπάγεται άμεση μεταφορά πλούτου από τους φορολογούμενους προς τους νέους ιδιοκτήτες/μετόχους. Προβλήματα με τις τιμές πώλησης ανακύπτουν, συνήθως, κατά τη διαδικασία ιδιωτικοποίησης προβληματικών δημοσίων επιχειρήσεων. Σε αυτές τις περιπτώσεις οι χαμηλές τιμές συνιστούν δέλεαρ για την προσέλκυση ιδιωτών επενδυτών. 

Η αλλαγή στο ιδιοκτησιακό καθεστώς μίας δημόσιας επιχείρησης είναι δυνατό να επιφέρει περιορισμό των εισοδημάτων και ωφελημάτων των υπαλλήλων της. Η έμμεση αυτή επίδραση της ιδιωτικοποίησης στην ευημερία των υπαλλήλων, μέσω περικοπών στα ωφελήματα τους, είναι δυνατό να αντισταθμιστεί μέσω της συμμετοχής των υπαλλήλων στο νέο μετοχικό σχήμα, και επομένως στα μελλοντικά κέρδη. Θα πρέπει να τονιστεί ότι η επίδραση στην ευημερία των υπαλλήλων της ιδιωτικοποιημένης επιχείρησης αναδεικνύει τη σημασία της διαδικασίας και μεθοδολογίας της ιδιωτικοποίησης (π.χ. δημόσια προσφορά, πώληση μετοχών απευθείας σε ιδιώτες, πώληση μετοχών σε υπαλλήλους της επιχείρησης, εξεύρεση στρατηγικού επενδυτή). 

Μία άλλη έμμεση διανεμητική επίδραση της ιδιωτικοποίησης αφορά την ευημερία των καταναλωτών. Ο προσανατολισμός των στρατηγικών αποφάσεων της ιδιωτικοποιημένης επιχείρησης προς το κέρδος, αντί για την προαγωγή της κοινωνικής ευημερίας, είναι δυνατόν να οδηγήσει σε συρρίκνωση της παραγωγής, ή αύξηση των τιμών, ή/και υποβάθμιση της ποιότητας των προϊόντων/υπηρεσιών. Κρίσιμο ρόλο για την εκτίμηση της επίδρασης της ιδιωτικοποίησης στους καταναλωτές διαδραματίζει ο ανταγωνισμός στην αγορά. Η απουσία ισχυρής ανταγωνιστικής πίεσης είναι δυνατόν να επιτείνει την αρνητική επίδραση της ιδιωτικοποίησης στους καταναλωτές. Αντιθέτως, όταν υπάρχει αποτελεσματικός ανταγωνισμός στην αγορά η ιδιωτικοποίηση τείνει να περιορίσει τη διοικητική αδράνεια της επιχείρησης. Στο βαθμό που η βελτίωση της εσωτερικής αποδοτικότητας της ιδιωτικοποιημένης επιχείρησης θα μεταφραστεί σε πιο ορθολογικές διοικητικές αποφάσεις και καλύτερο διοικητικό έλεγχο, οι καταναλωτές αναμένεται να επωφεληθούν από την ιδιωτικοποίηση. 

Καταληκτικά, μία ολοκληρωμένη ανάλυση των διανεμητικών επιδράσεων της ιδιωτικοποίησης θα πρέπει να λαμβάνει υπόψη την τιμή και τη διαδικασία πώλησης της δημόσιας επιχείρησης, την ένταση του ανταγωνισμού στην αγορά, και το ρόλο της ρυθμιστικής παρέμβασης του κράτους μέσω των ρυθμιστικών κλαδικών αρχών. Σε κάθε περίπτωση διαφορετική στάθμιση της ευημερία επιμέρους κοινωνικών ομάδων (π.χ. υπαλλήλων, φορολογουμένων, μετόχων, καταναλωτών) είναι δυνατό να οδηγεί σε διαφορετικό βαθμό αποδοχής ή απόρριψης της ιδιωτικοποίησης δημοσίων επιχειρήσεων. 

(Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα "O Φιλελεύθερος" της Κυριακής στις 10-3-2013)

Διαδικτυακές μηχανές σύγκρισης τιμών – ένα σύγχρονο όπλο ενάντια στην ακρίβεια

Σε ένα έντονα παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον η ανταγωνιστική διαδικασία μοιάζει με κινούμενη άμμο. Η ταχύτητα μεταβολής διαφόρων παραμέτρων του ανταγωνισμού είναι τόσο μεγάλη που καθιστά αδύνατη τη σύγκριση όλων των χαρακτηριστικών των διαθέσιμων ανταγωνιστικών προϊόντων από τους καταναλωτές. Ως αποτέλεσμα, τα συμβατικά μέσα που έχουν στη διάθεση τους οι καταναλωτές, ώστε να αναζητήσουν τις πιο συμφέρουσες προσφορές (π.χ. επιτόπια επίσκεψη καταστημάτων), αποδυναμώνονται σε σημαντικό βαθμό. Η διασπορά και η ανομοιογένεια των πληροφοριών σε σχέση με τα διαθέσιμα ανταγωνιστικά προϊόντα και τις τιμές τους αυξάνει δραστικά το κόστος αναζήτησης και σύγκρισης, με αποτέλεσμα οι καταναλωτές να προχωρούν πολλές φορές σε υποβέλτιστες επιλογές.

Ένα εναλλακτικό εργαλείο που έχει καθιερωθεί στις ανεπτυγμένες χώρες την τελευταία δεκαετία με στόχο τη μείωση του κόστους αναζήτησης είναι οι διαδικτυακές μηχανές σύγκρισης τιμών. Οι εξειδικευμένες αυτές μηχανές περιορίζουν σημαντικά το κόστος αναζήτησης της καλύτερης διαθέσιμης προσφοράς παρέχοντας σε μηδενικό χρόνο πολύτιμες πληροφορίες σε σχέση με τις τιμές των ανταγωνιστικών προϊόντων και προσφορών. Οι εν λόγω πληροφορίες παρουσιάζονται συχνά σε αναλυτικούς συγκριτικούς πίνακες, ώστε να διευκολύνεται η προσπέλαση τους από τους καταναλωτές, και συνήθως αφορούν μία ευρεία γκάμα προϊόντων και υπηρεσιών, από τις τραπεζικές χρεώσεις μέχρι και τις συνδρομές σε γυμναστήρια.

Τα οφέλη που μπορεί να προκύψουν για τους καταναλωτές από τη χρήση διαδικτυακών μηχανών σύγκρισης τιμών είναι σημαντικά. Αφενός αναβαθμίζεται η ενεργώς συμμετοχή τους στην ανταγωνιστική διαδικασία. Αφετέρου μέσω της επεξεργασίας των πληροφοριών που προσφέρονται μπορούν να εξοικονομήσουν σημαντικά χρηματικά ποσά από την επιλογή των καλύτερων διαθέσιμων ανταγωνιστικών προσφορών. Για να κεφαλαιοποιηθούν τα δυνητικά οφέλη από τη χρήση των εν λόγω διαδικτυακών μηχανών, οι καταναλωτές, πέραν από την απλή αναζήτηση, θα πρέπει να επιλέξουν την καλύτερη διαθέσιμη προσφορά. Όσον αφορά το ποσοτικό μέγεθος του οφέλους για τους καταναλωτές από τη χρήση διαδικτυακών μηχανών σύγκρισης τιμών, μια μελέτη του Office of Fair Trading της Μεγάλης Βρετανίας (διαθέσιμη εδώ) το εκτιμά σε 150-250 εκ. στερλίνες τον χρόνο.

Παρά τα ουσιαστικά οφέλη από τη χρήση των διαδικτυακών μηχανών σύγκρισης τιμών, στην Κύπρο οι εν λόγω μηχανές δεν έχουν καθιερωθεί ως εργαλείο αναζήτησης των καλύτερων προσφορών από τους καταναλωτές. Αυτό οφείλεται κυρίως στην μη ανάπτυξη τέτοιων μηχανών σύγκρισης τιμών για προϊόντα και υπηρεσίες που αφορούν την Κύπρο. Το κενό αυτό έρχεται να καλύψει η ιστοσελίδα www.compareservices.com.cy. Μέσω της εν λόγω ιστοσελίδας οι κύπριοι καταναλωτές μπορούν εύκολα και γρήγορα να βρουν χρήσιμες πληροφορίες για δίδακτρα πανεπιστημίων, τραπεζικές χρεώσεις και επιτόκια, συνδρομές γυμναστηρίων, χρεώσεις που αφορούν την σταθερή και κινητή τηλεφωνία, συνδρομές πρόσβασης στο διαδίκτυο και διάφορες άλλες υπηρεσίες που προσφέρονται στην Κύπρο.

Η ενίσχυση της διαφάνεια και η απλοποίηση της σύγκριση των τιμών διαφόρων προϊόντων και υπηρεσιών αναντίλεκτα μπορεί να αποτελέσει ένα ισχυρό όπλο ενάντια στην ακρίβεια, ιδιαίτερα σε μία περίοδο ισχνών αγελάδων. Αυτός είναι και ο κυρίαρχος σκοπός της ιστοσελίδας www.compareservices.com.cy. Να εξοπλίσει τους κύπριους καταναλωτές με ένα σύγχρονο και απλό εργαλείο ώστε να κάνουν καλύτερες και πιο πληροφορημένες επιλογές, και να αναβαθμίσει τον πολυσχιδή ρόλο τους στην ανταγωνιστική διαδικασία.