Ανταγωνισμός, Πολιτική Ανταγωνισμού και Καταναλωτές (Μέρος Γ)

Τα πρακτικα οφελη της οικονομιας της αγορας και του ανταγωνισμου

Η οικονομική ιστορία προσφέρει πληθώρα μακροοικονομικών και μικροοικονομικών τεκμηρίων σε σχέση με τα οφέλη των οικονομιών της αγοράς. Για παράδειγμα ο Douglass North[i] αντιπαραβάλλει τις πρώτες αποικίες στη Βόρεια Αμερική, που βασίστηκαν στα ασφαλή και κατοχυρωμένα δικαιώματα ατομικής ιδιοκτησίας, και την αποκεντρωμένη λήψη αποφάσεων, με τις αποικίες της Νότιας Αμερικής, οι οποίες εγκαθίδρυσαν γραφειοκρατικά κεντρικά συστήματα ελέγχου των επιχειρηματικών αποφάσεων και των αγορών γενικότερα. Η σύγκριση της διαχρονικής εξέλιξης της οικονομικής μεγέθυνσης και ανάπτυξης της Αμερικής (Βόρειας και Νότιας) είναι κοινά γνωστή και δεν χρήζει περαιτέρω εξειδίκευσης. Μιλά αφ’ εαυτής!

Στην Ευρώπη, οι πρώην κομουνιστικές οικονομίες της κεντρικής και της ανατολικής Ευρώπης συνιστούν ένα φυσικό πείραμα (natural experiment), το οποίο διήρκεσε για περισσότερο από 40 χρόνια στο δεύτερο μισό του 20^ου αιώνα. Η σύγκριση μεταξύ Πολωνίας και Ισπανίας αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα. Και οι δύο χώρες ήταν καθολικές στο θρήσκευμα και είχαν πληθυσμό κοντά στα 25 εκ. τη δεκαετία του ’50 (40 εκ. στο τέλος του αιώνα). Είχαν επίσης παρόμοιο γεωγραφικό μέγεθος και οι οικονομίες τους ήταν προσανατολισμένες στον αγροτικό τομέα. Το 1950, η Πολωνία είχε μεικτό κατά κεφαλήν εισόδημα περίπου $750 και η Ισπανία $500. Κατά τα επόμενα 40 χρόνια, η οικονομία της Πολωνίας στηρίχθηκε στον κεντρικό σχεδιασμό με περιορισμένο περιθώριο λήψης αποφάσεων στα πλαίσια του συστήματος της αγοράς. Στον αντίποδα, η οικονομία της Ισπανίας βασιζόταν στο σύστημα της ελεύθερης αγοράς. Το 1990, όταν το Πολωνικό κομμουνιστικό σύστημα κατέρρευσε, το κατά κεφαλήν εισόδημα της Ισπανία ήταν τέσσερις φορές μεγαλύτερο από αυτό της Πολωνίας.[ii]

Η συγκριτική εξέλιξη των κεντρικά συντονισμένων οικονομιών της ανατολικής Ευρώπης και των σοσιαλιστικών οικονομιών της αγοράς της δυτικής Ευρώπης, για την ίδια περίοδο, προσφέρει επίσης μία άλλη περισσότερο έντονη και ευδιάκριτη σύγκριση της διαχρονικής εξέλιξης των οικονομιών που υιοθέτησαν διαφορετικούς θεσμούς στη λήψη των αποφάσεων.

Επίσης, το πρόγραμμα για την ολοκλήρωση της ευρωπαϊκής αγοράς, το οποίο στόχευε στην κατάργηση ή τον περιορισμό των εμποδίων στο εμπόριο μεταξύ των κρατών της Ευρώπης, συνιστά ένα ακόμη παράδειγμα σε σχέση με τα οφέλη που μπορεί να προκύψουν από τον ανταγωνισμό και την ελευθεροποίηση των αγορών. Ένα κλασικό παράδειγμα είναι η απορρύθμιση του κλάδου των αερομεταφορών και η συνεπαγόμενη εμφάνιση αεροπορικών εταιρειών χαμηλών ναύλων (π.χ. Easyjet και Ryanair). Ως αποτέλεσμα της χειραφέτησης του εν λόγω κλάδου, η συχνότητα αεροπορικών ταξιδιών στην Ευρωπαϊκή Ένωση για την περίοδο 1992-2002 αυξήθηκε κατά 78%. Ταυτόχρονα, οι τιμές για τα εισιτήρια οικονομικής θέσης των παραδοσιακών επιχειρήσεων του κλάδου των αερομεταφορών μειώθηκαν κατά 66%. Ένα άλλο επίσης κλασικό παράδειγμα είναι η ελευθεροποίηση των κλάδων των τηλεπικοινωνιών και ενέργειας αλλά. Ειδικότερα, σε σχέση με τον κλάδο των τηλεπικοινωνιών, η μείωση των τιμών είναι ενδεικτική για τις διεθνείς κλήσεις, όπου το μέσο κόστος κλήσεων για τις χώρες μέλη του ΟΟΣΑ μειώθηκε για την περίοδο 8/1998 μέχρι 8/2003 κατά 41% για τους οικιακούς χρήστες και 45% για τους επαγγελματικούς χρήστες.[iii]

Στην Κύπρο η απορρύθμιση του κλάδου των ηλεκτρονικών επικοινωνιών ενδεχομένως να αποτελεί το καλύτερο παράδειγμα των ωφελειών που προκύπτουν από τον ανταγωνισμό.[iv] Η ελευθεροποίηση του συγκεκριμένου κλάδου επέφερε πρωτόγνωρες εξελίξεις και σημαντικές ανακατατάξεις στις αγορές της σταθερής και της κινητής τηλεφωνίας, αλλά και στις αγορές των ευρυζωνικών υπηρεσιών. Σήμερα ο κύπριος καταναλωτής έχει περισσότερες επιλογές, τόσο όσον αφορά τον παροχέα των τηλεπικοινωνιακών προϊόντων/υπηρεσιών, όσο και αναφορικά με την ποικιλία των προσφερόμενων προϊόντων/υπηρεσιών. Η Αρχή Τηλεπικοινωνιών Κύπρου (ΑΤΗΚ) έχει μειώσει δραστικά τις τιμές/χρεώσεις σχεδόν όλων των προϊόντων/υπηρεσιών της μετά την απορρύθμιση της αγοράς.[v] Αναμφίβολα ο ανταγωνισμός στο συγκεκριμένο κλάδο επιτάχυνε την ανάπτυξη νέων προϊόντων και υπηρεσιών από νέες ιδιωτικές επιχειρήσεις τηλεπικοινωνιών. Ωστόσο, θα πρέπει να τονιστεί ότι το άνοιγμα του εν λόγω τομέα στον ανταγωνισμό συνάντησε την αντίσταση της ΑΤΗΚ, η οποία κατείχε επί σειρά ετών νομικό μονοπώλιο. Η αντίσταση αυτή εκδηλώθηκε, όπως διαπιστώνει η Επιτροπή Προστασίας του Ανταγωνισμού στις αποφάσεις της, με ποικίλες καταχρηστικές συμπεριφορές. Κοινή επιδίωξη των εν λόγω συμπεριφορών της ΑΤΗΚ ήταν η αποθάρρυνση, και σε τελική ανάλυση η παρεμπόδιση, της εισόδου νέων ανταγωνιστών στον κλάδο και η εκμετάλλευση ή/και αποκλεισμός αυτών που «κατόρθωσαν» να εισέλθουν στην αγορά. Αναφέρονται ενδεικτικά, ως παραδείγματα, η αδικαιολόγητη καθυστέρηση παροχής πρόσβασης στους ανταγωνιστές της σε ουσιώδεις υποδομές, αναστέλλοντας με τον τρόπο αυτό την προσφορά νέων καινοτόμων προϊόντων από τους ανταγωνιστές της[vi], η επιβολή αθέμιτων τιμών, εκμεταλλευόμενη τη μονοπωλιακή θέση της, η οποία δεν αποκτήθηκε λόγω των ανταγωνιστικών επιδόσεων ή ικανοτήτων της (competition on the merits) αλλά με κρατική προστασία και με δημόσιους πόρους, η συμπίεση των περιθωρίων κέρδους των ανταγωνιστών της ώστε να αποκλειστούν από την αγορά[vii], η επιβολή αθέμιτων τιμών στους τελικούς καταναλωτές στις σχετικές αγορές που διέθετε μονοπώλιο, επιδοτώντας ταυτόχρονα τις αγορές στις οποίες υπήρχε ανταγωνισμός, συμπεριφορά η οποία οδηγούσε ταυτόχρονα σε εκμετάλλευση των τελικών καταναλωτών και αποκλεισμό των ανταγωνιστών της.[viii]

Η συμπεριφορά της ΑΤΗΚ δεν πρέπει να προκαλεί έκπληξη. Είναι ένα «καρκίνωμα» που δημιουργείται από το ίδιο το σύστημα της αγοράς. Αυτή η εκ πρώτης όψεως παράδοξη συμπεριφορά αναφύεται λόγω του ότι οι ίδιες οι δυνάμεις που απαρτίζουν την αγορά έχουν την εγγενή τάση, αν αφεθούν ελεύθερες και ανεξέλεγκτες, να οδηγούν στην αυτοαναίρεση ή την αυτοκατάργηση του ανταγωνισμού. Αναντίλεκτα, η επιχειρηματική ζωή είναι λιγότερο έντονη και ανήσυχη όταν ο ανταγωνισμός αναχαιτιστεί. Η παρατήρηση αυτή δεν είναι καινούρια. Ο ίδιος ο Adam Smith, ο πνευματικός πατέρας της φιλελεύθερης οικονομικής σκέψης επεσήμανε ήδη από το 1776 το διαχρονικό πειρασμό των επιχειρήσεων να συντονίσουν τη συμπεριφορά τους και να υπονομεύσουν την ανταγωνιστική διαδικασία.

People of the same trade seldom meet together, even for merriment and diversion, but the conversation ends in a conspiracy against the public, or in some contrivance to raise prices. It is impossible indeed to prevent such meetings, by any law which either could be executed, or would be consistent with liberty and justice. But though the law cannot hinder people of the same trade from sometimes assembling together, it ought to do nothing to facilitate such assemblies; much less to render them necessary". 

Adam Smith, An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations (1776).



Είναι γι’ αυτό ακριβώς τον λόγο που ανακύπτει η ανάγκη ύπαρξης κάποιας μορφής επιδιαιτησίας, ώστε το «αόρατο χέρι» που συντονίζει τις αποφάσεις των οικονομικών δρώντων, στα πλαίσια της αγοράς, να μην καταλήξει σε γρονθοκοπήματα εναντίων των καταναλωτών ή και σε κτυπήματα κάτω από τη μέση μεταξύ των ανταγωνιστών. Η βασική επιδίωξη του διαιτητή είναι η διασφάλιση και διατήρηση ενός ισοζυγίου. Αφενός, οι επιχειρήσεις δεν θα πρέπει να υπέρ-ρυθμίζονται ώστε να μην αποψιλώνεται η δυναμική του ανταγωνισμού και να εμποδίζονται οι επιχειρήσεις να αναπτύξουν καινοτόμα προϊόντα ή και νέες στρατηγικές ανταγωνισμού για προσέλκυση πελατείας. Αφετέρου, οι επιχειρήσεις δεν θα πρέπει να αφεθούν απόλυτα ελεύθερες να ικανοποιήσουν τη φυσική τους προτίμηση για μονοπωλιακές θέσεις, από τις οποίες θα καρπωθούν υπερκανονικά κέρδη (supra-normal profits).

---

[i] D. North [1991], Institutions, Journal of Economic Perspectives, vol. 5(1), σελ. 97-112.

[ii] B. Lyons, Cases in European Competition Policy, Cambridge University Press (2009), σελ. 2-4.

[iii] European Commission, EC competition policy and the consumer, Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities (2004). Διαθέσιμο στο διαδικτυακό τόπο:

http://ec.europa.eu/competition/publications/consumer_en.pdf.

[iv] Τα οφέλη της απορρύθμισης του τομέα των τηλεπικοινωνιών στην Κύπρο δυστυχώς δεν έχουν ποσοτικοποιηθεί μέχρι σήμερα.

[v] Απόφαση ΕΠΑ υπ’ αριθμό 4/2006, Καταγγελία της εταιρείας Areeba Ltd εναντίον της Αρχής Τηλεπικοινωνιών Κύπρου για πιθανή παράβαση του περί Προστασίας του Ανταγωνισμού Νόμου, άρθρο 6, ημερ. 18/1/2006. Ένας από τους ισχυρισμούς της Αreeba, τον οποίο η Επιτροπή δεν αμφισβήτησε στην απόφαση της, ήταν ότι η ΑΤΗΚ μείωσε το μηνιαίο πάγιο της για τη κινητή συνδρομητική τηλεφωνία πέραν του 80% και τα τέλη συνδρομητικής τηλεφωνίας πέραν του 50%. Επίσης ότι η ΑΤΗΚ μείωσε τα τέλη της προπληρωμένης κινητής τηλεφωνίας πέραν του 75%.

[vi] Απόφαση ΕΠΑ υπ’ αριθμό 132/2008, Καταγγελία της εταιρείας Thunderworx Ltd εναντίον της Αρχής Τηλεπικοινωνιών Κύπρου, ημερ. 21/11/2008.

[vii] Απόφαση ΕΠΑ υπ’ αριθμό 4/2006, Καταγγελία της εταιρείας Areeba Ltd εναντίον της Αρχής Τηλεπικοινωνιών Κύπρου για πιθανή παράβαση του περί Προστασίας του Ανταγωνισμού Νόμου, άρθρο 6, ημερ. 18/1/2006.

[viii] Απόφαση ΕΠΑ υπ’ αριθμό 8/2002, Αυτεπάγγελτη έρευνα που αφορά πιθανή παράβαση του άρθρου 6 από μέρους της Αρχής Τηλεπικοινωνιών Κύπρου, ημερ. 27/8/2002.

[ix] Adam Smith, An inquiry into the nature and the consequences of the wealth of nations, London: Methuen & Co., Ltd (1904), 5^η έκδοση, Βιβλίο 1, Κεφάλαιο Χ, παρ. 82 και Κεφάλαιο XI, παρ. 264.