Ανταγωνισμός, Πολιτική Ανταγωνισμού και Καταναλωτές (Μέρος Α)

Θεμέλιο του κοινωνικοοικονομικού μας συστήματος είναι η οικονομία της αγοράς. Η αγορά ορίζεται ως το σύστημα εμπορικών συναλλαγών μεταξύ αγοραστών και πωλητών το οποίο ρυθμίζεται χωρίς εξωτερική καθοδήγηση από τις απρόσωπες οικονομικές δυνάμεις της προσφοράς και της ζήτησης, τις γνωστές ως «δυνάμεις της αγοράς». Η αλληλεπίδραση των δυνάμεων αυτών καθορίζει ενδογενώς τι, πως, και από ποιόν θα παραχθεί.

Η αγορά θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως ένα παίγνιο μη-μηδενικού αθροίσματος. Ενθαρρύνοντας την πραγματοποίηση των αμοιβαία επωφελών συναλλαγών δημιουργεί προστιθέμενη κοινωνική αξία. Αυτή θεωρείται και η σημαντικότερη αρετή του συστήματος της αγοράς.

Ακρογωνιαίος λίθος του συστήματος της αγοράς είναι ο ανταγωνισμός. Ο ανταγωνισμός συνιστά, συνήθως, τον καλύτερο τρόπο κατανομής των πεπερασμένων πόρων μίας οικονομίας.[1] Σύμφωνα με το Πρώτο θεμελιώδες θεώρημα των οικονομικών της ευημερίας κάτω από ορισμένες συνθήκες ένα αποκεντρωμένο ανταγωνιστικό σύστημα αγοράς επιτυγχάνει την μεγιστοποίηση της κοινωνικής ευημερίας.

Τα οφέλη του ανταγωνισμού αποκρυσταλλώθηκαν με εξαιρετική πνευματική διαύγεια ήδη από το 1776 στον Πλούτο των Εθνών[2] του Adam Smith.[3] Ο Smith εισηγήθηκε ότι ένα αποκεντρωμένο σύστημα αγοράς, στο οποίο οι ιδιώτες παραγωγοί δεν έχουν άμεσα ενδιαφέρον για την ευημερία των καταναλωτών, αλλά κατευθύνονται αποκλειστικά από εγωιστικά κίνητρα για μεγιστοποίηση των κερδών τους, είναι ικανό να οδηγήσει σε ένα ευεργετικό για τους καταναλωτές αποτέλεσμα. Ενόσω η αγορά είναι ανταγωνιστική ένα «αόρατο χέρι»[4] συντονίζει και πειθαρχεί τα αντικρουόμενα ιδιοτελή συμφέροντα, έτσι ώστε το φαινομενικά άναρχο και αποκεντρωμένο σύστημα λήψης αποφάσεων να καταλήγει σε βέλτιστη κατανομή των περιορισμένων παραγωγικών πόρων.

Τον καίριο αυτό συντονιστικό ρόλο διαδραματίζει το σύστημα των τιμών. Όπως το ανθρώπινο νευρικό σύστημα μεταφέρει πλήθος «εντολών» από τον εγκέφαλο, μέσω των νεύρων, στα διάφορα όργανα του ανθρώπινου σώματος, ή όπως ένα απέραντο τηλεπικοινωνιακό δίκτυο μεταφέρει πληροφορίες στους συνδρομητές/χρήστες του δικτύου, έτσι και το σύστημα των τιμών μεταδίδει χρήσιμες πληροφορίες στους οικονομικούς φορείς (καταναλωτές και επιχειρήσεις). Ειδικότερα, οι τιμές μεταφέρουν προς τις επιχειρήσεις πληροφορίες σε σχέση με τις επιθυμίες και προτιμήσεις των καταναλωτών. Οι εν λόγω πληροφορίες αντανακλώνται στο χρηματικό ποσό που είναι διατεθειμένοι να πληρώσουν οι καταναλωτές για να αποκτήσουν ένα συγκεκριμένο προϊόν. Επιπρόσθετα, οι τιμές μεταφέρουν πληροφορίες από τις επιχειρήσεις προς τους καταναλωτές σχετικά με το κόστος των πόρων που δαπανούνται στην παραγωγή.

Υπό αυτό το πρίσμα το σύστημα των τιμών αποδεικνύεται να είναι εξαιρετικά αποτελεσματικό στη συλλογή, χρήση, επεξεργασία και διάδοση πληροφοριών, τόσο σε σχέση με την σπανιότητα των πόρων όσο και σε σχέση με την αξία την οποία οι οικονομικοί φορείς (καταναλωτές και επιχειρήσεις) τους αποδίδουν.

Ο Smith παρατήρησε ότι στην προσπάθειά να αυξήσουν το μερίδιο αγοράς τους οι επιχειρήσεις μειώνουν τις τιμές, οδηγώντας άθελά τους («ακούσιες συνέπειες») στη μετατόπιση των πόρων σε εκείνες τις χρήσεις όπου τους αποδίδεται μεγαλύτερη αξία. Η αέναη κίνηση των πόρων μεταξύ εναλλακτικών χρήσεων, ως αντίδραση στα ερεθίσματα που προκαλούνται από τις μεταβολές των τιμών, διασφαλίζει ότι, με δεδομένους τους πόρους, η παραγωγή είναι η μέγιστη δυνατή. Εξασφαλίζει επίσης ότι η παραγωγή γίνεται στο ελάχιστο δυνατό κόστος και ότι οι τιμές που πληρώνουν οι καταναλωτές είναι οι ελάχιστες που απαιτούνται για να καλύψουν το κόστος παραγωγής. Στο βαθμό που όλοι μας, σε τελική ανάλυση, είμαστε καταναλωτές, η ανταγωνιστική αγορά, καταλήγει ο Smith, συνεπάγεται ποικιλόμορφα οφέλη για το σύνολο της κοινωνίας.

---

[1] Υπάρχουν βεβαίως περιπτώσεις όπου οι αγορές αδυνατούν να κατανείμουν τους πεπερασμένους πόρους με τον άριστο τρόπο. Οι αγορές αποτυγχάνουν όταν για παράδειγμα τα αγαθά δεν είναι ιδιωτικά αλλά δημόσια (δεν μπορεί κανένας να αποκλειστεί από το όφελος τους και το οριακό κόστος προσφοράς σε ένα επιπλέον άτομο είναι μηδέν) ή όταν υπάρχουν εξωτερικότητες (είτε στην παραγωγή είτε στην κατανάλωση) ή όταν υπάρχουν ασυμμετρίες στην πληροφόρηση (προβλήματα ηθικού κινδύνου – moral hazard - και δυσμενούς επιλογής – adverse selection).

[2] A. Smith, An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations, London, Printed for W. Strahan and T. Cadell (1776).

[3] Όπως τόνισε χαρακτηριστικά ο Adam Smith «δεν περιμένουμε το φαγητό μας να προέλθει από την καλοσύνη του χασάπη, του ζυθοποιού, ή του φούρναρη». Ibid σελ. 26-17.

[4] To φημισμένο «αόρατο χέρι» («invisible hand») του Adam Smith. Βλέπε υποσ. 2, σελ. 450.